قطر...ابر قدرت نفتی خاورمیانه

قطر، ديروز تا امروز

قطر شبه جزيره کوچکي در منطقه خاورميانه و آسيا است. کتيبه ها و مجموعه ظروف سفالي زيبا و بي نظير کشف شده در نواحي مختلف قطر نشان مي دهد كه از حدود ۴۰۰۰ سال پيش از ميلاد مسيح در اين سرزمين افرادي ساکن بوده اند. در قرن پنجم پيش از ميلاد مسيح، هرودتوس يوناني، سرزمين دريارو «کانانيتس» (Cananites) را قطر معرفي کرد.
پتولمي، جغرافي دان، در نقشه خود از دنياي عرب، «قطر» را يکي از مهم ترين بنادر تجاري آن هنگام خليج فارس معرفي كرده است. در تمدن اسلامي نيز نقش قطر بسيار اهميت داشته است.
در قرن هشتم، اقتصاد قطر رو به رونق نهاد. در سال 1916 و در دوران جنگ جهاني اول، با امضاي عهدنامه اي، قطر تحت حمايت انگليس قرار گرفت و در سال 1943 با عقد پيمان ديگري، حمايت انگليس از اين کشور افزايش يافت. اوايل قرن 18، سلطنت خاندان «آل ثاني» بر قطر آغاز شد. طايفه آل ثاني از اوايل اين قرن وارد سرزمين قطر شدند و در بخش شمالي شبه جزيره قطر اسکان يافتند، اما اواسط قرن 19، اين طايفه به محل دوحه امروزي مهاجرت کردند. اين کشور نيز مانند بيشتر کشورهاي عرب از سال 1827، زير سلطه امپراتوري عثماني درآمد. در سال 1878، شيخ جاسم بن محمد، جانشين پدر خود شيخ محمد بن ثاني شد. در سال 1913، شيخ عبد الله بن جاسم به قدرت رسيد. در هنگام فرمانروايي وي، نفت براي نخستين بار در قطر کشف شد. در سال 1940، شيخ حمد بن عبد الله تا سال 1948 بر قطر حکومت کرد. در سال 1949، شيخ علي بن عبد الله به سلطنت رسيد و تا سال 1972 به حکومت خود ادامه داد. در سال 1971 قرار بود قطر به امارات ملحق شود، اما هر دو کشور خواهان استقلال خود بودند. در سال 1972، شيخ خليفه بن حمد آل ثاني با يک کودتاي بدون خونريزي حکومت را به دست گرفت. در سوم سپتامبر 1971 قطر به استقلال رسيد و در سال 1991 از اين كشور براي پايگاه نيروهاي بين المللي در جنگ خليج فارس استفاده شد.
در سال 1995، شيخ حمد بن خليفه آل ثاني با حمايت خاندان حاکم و مردم قطر به سلطنت رسيد. اواخر سال 1996 جاسم بن حمد آل ثاني به وليعهدي انتخاب شد. از رويدادهاي مهم سال 1999، شرکت زنان در انتخابات شوراي شهر براي نخستين بار در اين کشور بود.

نفت در قطر
قطر نيز مانند ساير کشورهاي نفت خيز حاشيه خليج فارس از وابستگي شديد به درآمدهاي نفتي رنج مي برد، از اين رو، مي كوشد تا ساير منابع درآمدي و نيز سرمايه گذاري هاي خود را براي توليد بيشتر گازمايع و محصولات پتروشيمي افزايش دهد. از فعاليت هاي ديگر اين کشور، فراهم کردن امکانات توليد و صدور فرآورده هاي نفتي و محصولات پتروشيمي و به دنبال آن افزايش ارزش افزوده نفت خام و گازطبيعي است. اين كشور از بخش خصوصي و اشتغال زايي در اين زمينه حمايت مي كند. نفت در دهه 1940 در قطر کشف شد و به دنبال آن ثروت عظيمي در دهه هاي 1950 و 1960 نصيب اين كشور شد. حدود 85 درصد درآمد قطر از محل صادرات نفت تأمين مي شود. مردم قطر بالاترين ميزان درآمدهاي سرانه جهان را دارند.
درجه «گرانروي» نفت خام قطر 24 تا 41 درجه API است.
از سال 1931، «شرکت نفت انگليس و ايران»، جست و جوي نفت را در قطر آغاز کرد. در سال 1935 اين شرکت صاحب امتياز عمليات اکتشافي شد که بعدها به کنسرسيومي مرکب از «شرکت توسعه» (قطر)، «شرکت نفت عراق»، و «شرکت نفت انگليس و ايران» محول شد. «شرکت توسعه قطر» که بعدها به شرکت «پتروليوم قطر» تغييرنام يافت، در سال 1938 در حوزه دوخان به نفت رسيد و در همان سال دو چاه ديگر در همان مکان حفر کرد. با آغاز جنگ جهاني دوم، قطر از توليد نفت بازماند ولي پس از جنگ در دسامبر 1949 اولين محموله صادراتي «پتروليوم قطر» از پايانه تاسيسات ام سعيد بارگيري شد.
شرکت نفت «شل» که امتياز اکتشاف نفت در مناطق دريايي قطر را در سال 1952 به دست آورده بود، در سال 1960 در «ايد الشارجي» به نفت رسيد که نفت آن بي درنگ بهره برداري شد. در سال 1974 دولت اختيار كامل صنايع نفت خود را به دست گرفت و شرکت نفتQGPC قطر را تأسيس کرد. به اين ترتيب مالکيت کل منابع نفت کشور از آن دولت قطر شد.

ميزان ذخاير نفتي اثبات شده قطر در سال 2004، 2/15 ميليارد بشکه برآورد شده است. حدود 2/2 ميليارد بشکه از ذخاير متعلق به ميدان خشکي قطر يعني «دوخان» است. بقيه در هفت ميدان دريايي «فراساحلي»، «بوالحنين»، «مهزام»، «ايدالشرقي»، «دام شمالي»، «الشاهين»، «الرايان» و «الخليج» قرار دارند. شريان هاي اصلي صادرات «پتروليوم قطر» در ميدان هاي «دوخان» و «مارين» هستند.
تقريباً تمام نفت توليدي قطر به کشورهاي آسيايي و در رأس آنها ژاپن صادر مي شود. از سال 1994 اين کشور تصميم گرفت امکانات مايع سازي گازطبيعي خود را افزايش دهد. در آن سال توليد روزانه مايعات گازي 466 هزار بشکه بود که در سال هاي 1998 و 1999 به ترتيب به 782 و 806 هزار بشکه در روز افزايش يافت. اين کشور مقدار قابل توجهي مايعات گازي و ديگر فرآورده هاي گازطبيعي نيز توليد مي کند که سهميه اوپک شامل هيچ يک از آنها نمي شود.
پس از کودتاي سال 1995، قطر سياست هاي جديد را با هدف هاي ذيل آغاز کرد:

افزايش ميزان توليد نفت، کشف ذخاير جديد نفت و سرمايه گذاري براي افزايش ضريب بازيافت از ميدان هاي موجود به منظور دستيابي به هدف هاي ياد شده نيز، شرايط انعقاد قراردادهاي اکتشاف و توليد و قراردادهاي مشارکت در توليد را آسان كرده است تا سرمايه گذاران خارجي به مشارکت در اين طرح ها تشويق شوند. در مارس 1998، قطر با شرکت نفت آمريکايي شورون توافق نامه اي را براي اکتشاف نفت در ميدان هاي خشکي امضا کرد. اين قرارداد پنج ساله از نوع مشارکت در توليد بود. منطقه زير پوشش اين قرارداد، منطقه اي با وسعت 4209 مايل مربع به نام بلوک 2 (تقريباً تمام حاشيه جزيره قطر به استثناي ميدان دوخان) را شامل مي شد. صددرصد منافع اين بلوک از آن شورون و عمليات لرزه نگاري دو بعدي و سه بعدي در اين منطقه از وظايف اين شرکت بود. شورون همراه با شرکت «MOL» مجارستان، عمليات اکتشاف بلوک را نيز در اختيار خود گرفته است. شرکت «آرکو» در سپتامبر 1995، عمليات اکتشافي ميدان «الريان» را در بلوک 11 منطقه دريايي در غرب ميدان شمالي (مشترک با ميدان پارس جنوبي ايران) و نزديک ميدان «رأس گاز» آغاز کرد. «بي.پي.آموکو» پس از تصاحب سهم «آركو» ادامه فعاليت اكتشافي اين شركت را عهده دار شد. سرانجام در نوامبر 1996 اين ميدان دريايي با توليد روزانه 20 هزار بشکه نفت به مرحله بهره برداري رسيد. در ژوئيه 1997 يک قرارداد مشارکت در توليد براي توسعه اين ميدان منعقد شد. شرکت بي. پي. آموکو و ساير شرکت هاي همراه با هدف افزايش توليد اين ميدان به ميزان روزانه 60 هزار بشکه به فعاليت خود ادامه مي دهند. ميدان الخليج پس از پنج سال فعاليت اکتشاف و آماده سازي، در مارس 1997 به بهره برداري رسيد. اين ميدان در امتداد مرز دريايي ايران و قطر و شرق ميدان نفت شمال قطر قرار گرفته است.
شرکت «الف اکتين» در سال 1991 براي دستيابي به شرايط بهتر در قرارداد مشارکت در توليد، با شرکت ملي «پتروليوم قطر» به چانه زني پرداخت. از اين رو، توسعه ميدان «الف» افزايش توليد روزانه 60 تا 65 هزار بشکه اي نفت را به دنبال خواهد داشت. قرارداد توسعه اين ميدان از نوع مشارکت در توليد و تا پنج سال تمديد شدني است.
سهم شرکت «الف» در توسعه ميدان 55 درصد و سهم شرکت اجيپ 45 درصد است. ميدان مهزام در سال 1965 به بهره برداري رسيد. شرکت ملي «پتروليوم قطر» در نظر دارد با انجام اقدام هايي از جمله حفر 37 حلقه چاه، عمر اين ميدان را افزايش دهد.
ميدان «بولحنين» در سال 1973 با توليد بيش از 100 هزار بشکه در روز به بهره برداري رسيد و در دهه 1990 توليد آن کاهش يافت. ميزان ذخاير قابل برداشت اين ميدان 700 ميليون بشکه برآورد شده است.
ميدان «الشاهين» با مديريت شرکت نفت «مرسک» دانمارک به يکي از فعال ترين ميدان هاي قطر تبديل شده است. اين ميدان در بلوک 5 در 43 مايلي بنادر شمال شرقي قطر قرار دارد. ميدان «ايد الشرقي» دام شمالي (ISND) را شركت شل در سال 1960 کشف كرد. در سال 1994 شرکت «اکسيدنتال» توافق نامه اي از نوع قرارداد مشارکت در توليد به منظور 25 سال بهره برداري از اين ميدان با شرکت ملي “پتروليوم قطر» امضا کرد. ارزش قرارداد 700 ميليون دلار بود که مي بايست براي توسعه ميدان، افزايش ضريب بازيافت، تزريق آب و گاز در مخزن و انجام عمليات اکتشاف جديد هزينه مي شد. در آن سال توليد روزانه اين ميدان 20 هزار بشکه بود و تا سال 2001 به 150 هزار بشکه در روز افزايش يافت.
در دسامبر 1997، شرکت «اکسيدنتال» براي توسعه ميدان «ايدالشرقي» دام جنوبي، قرارداد ديگري از نوع مشارکت در توليد با شرکت ملي «پتروليوم قطر» امضا كرد. اين ميدان در سال 1999 به بهره برداري رسيد. شرکت اکسيدنتال 44 درصد از منابع اين ميدان را در تملک خود دارد و بايد در طول عمر ميدان 450 ميليون دلار هزينه کند که 400 ميليون دلار آن بايد در پنج سال اول هزينه شود. ذخاير قابل استحصال اين ميدان 200 تا 300 ميليون بشکه برآورد شده است. قطر و بحرين در مورد حق استفاده از مناطق آبي خليج فارس و مالکيت جزيره «هورا» با يکديگر كشمكش دارند که بررسي آن به دادگاه بين المللي سپرده شده است.
در مارس 1997، «شرکت ملي «پتروليوم قطر» » و شريک هاي خارجي شرکت قطرگاز (Qatargas) و شرکت گاز رأس لافان (Rasgas) يادداشت تفاهمي امضا کردند که در آن احداث يک پالايشگاه مايعات گازي به ظرفيت 80 هزار بشکه در روز و با هزينه 400 ميليون دلار در رأس لافان پيش بيني شد.
خوراک اين پالايشگاه از ميدان عظيم شمالي قطر تأمين مي شد.
در نوامبر 1997، «شرکت ملي «پتروليوم قطر» » براي احداث يک مجتمع پتروشيمي، قراردادي به ارزش 850 ميليون دلار با «شرکت نفت فيليپين» امضا کرد. اين کارخانه توان توليد سالانه 500 تن اتيلن و 467 تن پلي اتيلن را دارد. 51 درصد از سهام کارخانه ياد شده به شرکت ملي «پتروليوم قطر» و 49 درصد از آن به شرکت «فيليپين» تعلق دارد. با وجود توليد و ميزان ذخاير بالاي نفت خام قطر، نفت و گاز کمتر از 15 درصد از مصرف انرژي اين کشور را به خود اختصاص داده است. در ده ماه نخست سال 2003، مجموع صادرات خالص نفت قطر 898055 بشکه در روز بود. در اين زمان، قطر حدود 928055 بشکه مايعات نفتي (از جمله نفت خام، ميعانات گاز طبيعي و ميعانات گازي) توليد مي کرد.
در سال 2002 ميزان توليد اين مايعات نفتي حدود 840110 بشکه در روز برآورد شد. توليد ميعانات گاز طبيعي محصول جانبي فرآورده هاي گاز طبيعي است كه رو به افزايش نهاده است.
با کودتاي سال 1995، قطر سياست هاي جديد بسياري را براي افزايش توليد نفت، توسعه ذخاير نفتي پيش از گران تر شدن هزينه برداشت ذخاير کنوني و افزايش سرمايه گذاري در بخش سيستم هاي پيشرفته بازيافت نفت براي بهبود طول عمر ميدان هاي کنوني در پيش گرفته است. براي رسيدن به اين منظور، دولت در سال هاي اخير در مفاد و شرايط قراردادهاي اکتشاف و توليد و موافقت نامه هاي مشارکت در توليد بازنگري کرده است. اين شرايط، شرکت هاي نفت خارجي را براي بهبود بازيافت نفت ميدان هاي توليد اين کشور و نيز اکتشاف ذخاير نفت ترغيب كرده است. شركت هاي خارجي بيش از يک سوم ظرفيت توليد «پتروليوم قطر» را عهده دار هستند و پيش بيني مي شود تا پايان سال 2006، اين ميزان توليد به 05/1 ميليون بشکه در روز برسد. ظرفيت کنوني توليد “پتروليوم قطر» روزانه 850 هزار بشکه است.

توسعه ميدان هاي ساحلي قطر در مارس 1998، قطر با شرکت شورون آن زمان «شورون تگزاکو»ي کنوني موافقت نامه اکتشاف نفت ساحلي امضا کرد که هنوز در حال اجرا است. اين موافقت نامه از نوع مشارکت در توليد است و در مساحت کلي 4209 مايل مربع به نام بلوک 2 به اجرا درمي آيد. بررسي هاي لرزه شناسي پروژه در سال 1998 اجرا و عمليات حفاري آن در سال 1999 آغاز شد. شورون تگزاکو عمليات حفاري بلوک يک اين ميدان را با همکاري شرکت لهستاني MOL عهده دار شده است.

توسعه ميدان هاي فراساحلي قطر يکي از ميدان هاي نفتي جديد قطر «الرايان» نام دارد که شرکت «آنادارکو پتروليوم» به فعاليت در آن مي پردازد. پيش از اين سهام پروژه در اختيار بي پي، بي جي، وينترشال و گالف استريم پتروليوم بود و با انجام نقل و انتقالاتي در سال 2001 و 2002 به شرکت آنادارکو پتروليوم منتقل شد. اين ميدان نفتي در نوامبر 1996 با توليد 20 هزار بشکه نفت سنگين از چهار حلقه چاه نفتي آغاز به کار کرد. ميدان الرايان در نزديکي ميدان راس لافان واقع شده است.
قرارداد مشارکت در توليد اين ميدان نفتي در 16 جولاي 1997 به امضا رسيد. توليد ميدان الرايان در ماه هاي اخير به حدود 35 هزار بشکه در روز رسيده است. شرکت آنادارکو در نظر دارد ظرفيت توليد آن را تا پايان سال 2004 به 70 هزار بشکه در روز افزايش دهد.
جديدترين ميدان نفتي فراساحلي قطر «الخليج» نام دارد. توليد اين ميدان در مارس 1997، پس از پنج سال تلاش و عمليات اکتشاف با توليد شش هزار بشکه در روز آغاز شد. ميدان نفتي «الخليج» در بلوک 6 و در شرق «ميدان نفتي شمال» واقع شده است.
توسعه اين ميدان نفتي از سال 1991 به تأخير افتاده بود، زيرا «الف اكواتين»؛ پيمانکار اين ميدان، خواستار بهبود مفاد قرارداد مشارکت در توليد از سوي قطر پتروليوم (OGRC سابق) بود.
شرکت «توتال فينا الف» (تلفيقي از سه شرکت مهم نفت فرانسوي از جمله الف اکواتين) افزايش ظرفيت ميدان را در اوايل سال 2002 به پايان رساند. در اين هنگام کل ظرفيت توليد نفت ميدان الخليج حدود 60 هزار بشکه در روز بود. عمليات ديگري نيز در حال اجرا است و با انجام آن ظرفيت توليد ميدان ياد شده تا اواسط سال 2004 به 80 هزار بشکه در روز خواهد رسيد. نوع نفت اين ميدان «نفت شيرين (درجه گرانروي AP1 28) و حاوي يک درصد سولفور است. نفت اين ميدان براي پالايش و انتقال از طريق خطوط لوله به جزيره «هلول» فرستاده مي شود. شرکت «توتال فينا الف» صد در صد سود حاصل از موافقت نامه 25 ساله ميدان را با امکان افزايش طول مدت قرارداد تا پنج سال، در اختيار دارد. «ميدان مهزام» در سال 1936 در مساحتي به ابعاد 30 کيلومتر مربع کشف شد و در سال 1965 فعاليت خود را آغاز کرد و ميزان کنوني توليد آن 60 هزار بشکه در روز است. «قطر پتروليوم» برنامه هايي را براي اصلاح ساختار ميدان ياد شده و افزايش طول عمر آن دارد. پيش بيني هاي قطر پتروليوم، حاکي از افزايش ظرفيت توليد ميدان مهزام تا 75 هزار بشکه در روز در پايان سال 2004 است.
ميدان نفتي «بوالحنين» در سال 1965 کشف شد و فعاليت خود را در سال 1973 با توليد بيش از 100 هزار بشکه در روز آغاز کرد، اما اوايل دهه 1990 اين روند توليد با کاهش روبه رو شد. ميزان توليد کنوني اين ميدان حدود 75 هزار بشکه در روز است. اصلاح ساختار ميدان ياد شده، ظرفيت توليد آن را تا 100 هزار بشکه تا پايان سال 2004 افزايش مي دهد. از برنامه هاي توسعه اين ميدان، افزايش توليد آن با حفر 86 حلقه چاه جديد است. ميدان بوالحنين تقريباً 700 ميليون بشکه ذخاير قابل برداشت است.
شركت مائرسك دانمارك در سال 1992، ميدان نفتي «الشاهين» را کشف كرد. اين ميدان يکي از پربازده ترين ميدان هاي نفتي قطر با ظرفيت حدود 130 هزار بشکه در روز است. ميزان توليد اين ميدان در ماه هاي اخير به حدود 110 هزار بشکه در روز رسيده است. ميدان نفتي الشاهين واقع در بلوک 5 و در 43 مايلي شمال شرقي خليج قطر، توليد کننده نفت ترش حاوي 7/41 2 درصد سولفور است. شرکت «مارسک اويل قطر» دانمارک در فوريه 2001 موافقت خود را با افزايش ظرفيت توليد نفت ميدان تا 200 هزار بشکه در روز و تا اواخر سال 2004 اعلام کرد. در اين زمينه، عمليات حفاري بيش از 70 حلقه چاه جديد آغاز شده است.